گذری بر تحفة‌العراقین (ختم‌الغرایب) خاقانی شروانی به کوشش علی صفری آق‌قلعه

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

با شناخته شدن و چاپ عکسی (فاکسیمیلۀ) نسخۀ مورخ 593 ق مثنوی ختم‌الغرایب خاقانی به همت استاد فقید ایرج افشار، زمینه برای تصحیح پیراست‌ه­ای از این مثنوی فراهم گردید. نخستین گام اساسی را در برآوردن این مهم، یوسف عالی عباس­‌آباد در سال 1386 برداشت. گویا همزمان با این تلاش، علی صفری آق‌­قلعه نیز در حال تهیۀ متن منقحی از این اثر بوده و حاصل کوشش او به سال 1387 در اختیار دوستداران فرهنگ و ادب ایران‌زمین قرار گرفت. اگرچه کار صفری آق‌قلعه یک پژوهش دانشگاهی نبوده، اما محاسن بسیار آن، مایۀ امیدواری اهل ادب و سبب دلگرمی خاقانی‌پژوهان را فراهم ساخته است. کاستی‌های اندک این تصحیح، مانند هر اثر اصیل دیگر، نیازمند روشنگری و اصلاح است تا به غنای اثر افزوده شود. در این جستار برآنیم تا این بایستگی را تحقق بخشیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Khaqani’s Tuhfat al-Araqayn (Khatm al-Gharaeb)

نویسنده [English]

  • Saeed Mahdavifar
چکیده [English]

The manuscript of Khaqani’s Mathnavi-ye Khatm al-Gharaeb (مثنوی ختم­ الغرائب), dated 593 A.H., published as afacsimile by the late professor Iraj Afshar, paved the way for creating a correctly and accomplishedly edited version of the work. The first step toward the goal was taken by Yusof Ali Abbas-Abad, in 1386 A.H.S. Apparently, Ali Safari Aq-Qal’a was working on a similar project simultaneously, and his production was available to the lovers of the Persian culture and literature, by the year 1387 A.H.S. Though the edition by Safari Aq-Qal’a lacks some of the qualities of an academic work, it brings hope and encouragement to the Khaqani researchers. The article explains and corrects the inaccuracies appearing in this edition. Though small in number, the corrections would certainly enrich the work.

- قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.
- آبادی باویل، محمد، 1358، ظرائف و لطائف (مضاف و منسوب‌های شهرهای اسلامی و پیرامون)، تهران.
- آملی، نجم الدین اسکندر، «صفات الجواهر»، به کوشش بهروز گودرزی، آینۀ میراث، س 7، ش 1، بهار-تابستان، 1388، ص 292-325.
- ابن‌­سینا، حسین بن عبداللّه، 1385، قانون، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی (هه­‌ژار)، چاپ ششم، تهران، سروش.
- ابن البیطار، ضیاءالدین ابی محمد، (بی‌تا)، الجامع لمفردات الادویه و الاغذیه، چاپ سنگی، مصر، بی‌نا.
- ابن فقیه، ابی بکر احمد بن محمّد الهمدانی، مختصر کتاب البلدان، لیدن، 1302.
- ابن­‌هندو، ابوالفرج علی‌­بن الحسین، 1368، مفتاح الطب و منهاج الطلاب، به اهتمام مهدی محقق و محمّدتقی دانش­‌پژوه، چاپ اول، تهران، مطالعات اسلامی.
- ابونصر قمی، حسن‌­بن علی، 1375، المدخل الی علم احکام النجوم، مترجم ناشناخته، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب/علمی و فرهنگی.
- الاخوینی البخاری، ابوبکربن ربیع‌­بن احمد، 1344، هدایة المتعلمین فی الطب، تصحیح جلال متینی، چاپ اول، مشهد، دانشگاه مشهد.
- افشار، ایرج، 1379، «در بارۀ ختم الغرائب»، معارف، ش 49، فروردین-تیر، ص 21-22.
- امامی، نصراللّه و علی‌­اصغر بشیری، 1388، «ختم‌­الغرائب خاقانی و مثنوی سرگردان»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 52 ، شمارۀ مسلسل 209، بهار و تابستان، 21-35.
- انصاری شیرازی، علی‌­بن حسین، 1371، اختیارات بدیعی، تصیح محمّدتقی میر، تهران، پخش رازی.
- انوری، اوحدالدین، دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران، 1364.
- باقری خلیلی، علی­‌اکبر، 1382، فرهنگ اصطلاحات طبی در ادب فارسی، چاپ اول، مازندران، دانشگاه مازندران.
- بوشنجی، ابوالحسن­‌بن الهیصم، 1384، قصص الانبیاء، ترجمۀ محمّدبن اسعدبن عبدالله الحنفی التستری، تصحیح  سیّد عباس محمّدزاده، چاپ اول، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
- بهار، لاله تیک چند، بهار عجم، به کوشش کاظم دزفولیان، تهران، 1380.
- البهنسی، عفیف، 1995، معجم المصطلحات الخطّ العربیّ و الخطّاطین، بیروت.
- بیرونی، ابوریحان محمّدبن احمد، 1386، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلال­‌الدّین همایی، تهران، نشر هما.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1374، الجماهر فی الجواهر، تحقیق یوسف الهادی، چاپ اول، میراث مکتوب/علمی و فرهنگی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1358، صیدنه، ترجمۀ ابوبکربن علی‌­بن عثمان کاسانی، تصحیح ایرج افشار و منوچهر ستوده، تهران، شرکت افست.
- پادشاه، محمّد، 1335، فرهنگ آنندراج، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیّام.
- تاج­بخش، حسن، 1385، فرهنگ اغراض طبّی، چاپ اول، ضمیمۀ الاَغراض الطبیه و المباحث العلائیّه، اسماعیل بن الحسن جرجانی، تصحیح حسن تاج­بخش، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم.
- تبریزی، محمّدحسین بن خلف، برهان قاطع، به کوشش محمّد معین، تهران، امیرکبیر، 1362.
- تتوی، ملا عبد الرشید، فرهنگ رشیدی، به کوشش اکبر بهداروند، تهران، 1386.
- ثعالبی، ابومنصور، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، پارسی برگردان رضا انزابی نژاد، مشهد، 1376.
- جرجانی، سید اسماعیل، 1384، الاغراض الطبیّه و المباحث العلائیّه، تصحیح حسن تاج­بخش، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران/فرهنگستان علوم.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1355، ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
- جمال­‌ا‌لدین انجو، حسین­‌بن حسن، 1375، فرهنگ جهانگیری، جلد سوم، ویراستۀ رحیم عفیفی، چاپ دوم، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، فرهنگ جهانگیری، ج 3، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1375.
- جمالی یزدی، ابوبکر مطهّر، 1386، فرّخ­نامه، تصحیح ایرج افشار، چاپ دوم، تهران، امیر کبیر. 
- جوهری نیشابوری، محمّدبن ابی­‌البرکات، 1383، جواهرنامۀ نظامی، تصحیح ایرج افشار (با همکاری محمّدرسول دریاگشت)، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
- حسینی، محمّد مؤمن، (بی‌تا)، تحفۀ حکیم مؤمن، تهران، کتابفروشی محمودی.
- حموی، یاقوت، 1397، معجم البلدان، بیروت، دارصادر.
- خاقانی شروانی، افضل­‌الدین ابراهیم، 1316، دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ.
- خاقانی شروانی، افضل­‌الدین بدیل، 1387، تحفة­العراقین (ختم­‌الغرایب)، تصحیح علی صفری آق‌­قلعه، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1357، تحفة­العراقین، تصحیح یحیی قریب، چاپ دوم، تهران، کتاب‌های جیبی/امیرکبیر.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1385، ختم‌­الغرایب (نسخۀ خطی شمارۀ 845 کتابخانۀ ملّی اتریش)، به کوشش ایرج افشار، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1386، ختم‌­الغرایب (تحفةالعراقین)، تصحیح یوسف عالی عباس‌­آباد، چاپ اول، تهران، سخن.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1374، دیوان، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، چاپ پنجم، تهران، زوّار.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1384، منشأت خاقانی، تصحیح محمّد روشن، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
- خلیل شروانی، جمال، نزهةالمجالس، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، 1375.
- دمیری، کمال الدّین، (بی‌تا)، حیاة الحیوان کبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی و موسسه التاریخ العربی.
- دهخدا، علی­‌اکبر، 1373، لغت‌­نامه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
- رازی، شهمردان بن ابی­‌الخیر، 1362،نزهت­نامۀ علائی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران، مؤسسه مطالعات و تحیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
- رفیقی­ هروی، مجنون، (بی­‌تا)، رساله­‌های خط مجنون رفیق هروی، به کوشش رضا مایل هروی، نشر وزارت اطلاعات و انجمن تاریخ افغانستان.
- زیدی نسوی، شهاب‌­الدّین محمّد خرندزی، 1344، سیرت جلال­‌الدّین مینکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی، چاپ اول، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- رامپوری، غیاث‌­الدین محمّد، 1363، غیاث‌­اللغات، به کوشش منصور ثروت، چاپ اول، تهران، امیرکبیر.
- سجّادی، ضیاء­الدّین، 1382، فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شروانی، چاپ دوم، تهران، زوّار.
- سراج شیرازی، یعقوب بن حسن، تحفة المحبین (در آیین خوشنویسی و لطایف معنوی آن)، به اشراف محمد تقی دانش پژوه، به کوشش کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران، 1376.
- شمیسا، سیروس، 1387، فرهنگ اشارات، چاپ اول، تهران، میترا.
- شیرازی، کمال­‌الدین حسین، 1386، «تریاق فاروق»، تصحیح سیّد حسین رضوی برقعی، گنجینۀ بهارستان (مجموعۀ سه رساله در پزشکی)، به کوشش مرکز پژوهش کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، صص 147- 326.
- صوفی، عبدالرحمان‌بن عمر، 1381، صورالکواکب، ترجمۀ خواجه نصیرالدّین توسی، به کوشش بهروز مشیری، تهران، ققنوس.
- طوسی، محمّدبن حسن، 1363، تنسوخ­نامۀ ایلخانی، تصحیح سید محمّدتقی مدرس رضوی، چاپ دوم، تهران، اطلاعات.
- طوسی، محمّدبن محمود، 1387، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، تصحیح منوچهر ستوده، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
- عطار، محمّدبن ابراهیم، 1385، منطق الطیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی­‌کدکنی، چاپ سوم، تهران، سخن.
- «عطرنامۀ علائی»، 1347، تصحیح محمّدتقی دانش پژوه، فرهنگ ایران زمین، شمارۀ پانزدهم، تهران، صص 254-276.
- عقیلی خراسانی، محمد حسین بن محمد، مخزن الادویه، تهران، 1371.
- قبادیانی، ناصرخسرو، 1384، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
- قزوینی، زکریاء­بن محمّد، 1371، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمّد مراد بن عبدالرحمان، تصحیح سید محمّد شاهمرادی، جلد اول، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1373، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمّد مراد بن عبدالرحمان، تصحیح سید محمّد شاهمرادی، جلد دوم، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌­تا)، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، تصحیح نصراللّه صبوحی، (بی‌­جا)، (بی‌نا).
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، عرایس الجواهر و نفایس الأطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1386.
- کندلی هریسچی، غفار، 1347، «خاقانی شروانی، ابومنصور حفده و عزالدین بوعمران»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز، سال بیستم، شمارۀ چهارم، مسلسل 88، زمستان، صص 399-419.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1374، خاقانی شروانی (حیات، زمان و محیط او)، ترجمۀ میرهدایت حصاری، تهران.
- گردیزی، ابو سعید عبدالحی بن ضحّاک، زَین الأخبار، به کوشش رحیم رضا زاده ملک، تهران، 1384.
- ماهیار، عباس، 1385، گنجینۀ اسرار (دفتر پنجم شرح مشکلات خاقانی)، چاپ اول، کرج، جام گل.
- ــــــــــــــــــــــ، 1388، مالک ملک سخن (شرح قصاید خاقانی)، چاپ اول، تهران، سخن.
- مبارکشاه، محمّدبن منصوربن سعید، 1346، آداب الحرب و الشجاعه، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ اول، تهران، اقبال.
- محمّدبن منصور، 1335، «گوهرنامه»، به کوشش منوچهر ستوده، فرهنگ ایران زمین، جلد چهارم، صص 185-302.
- مختاری غزنوی، عثمان‌­بن عمر، 1382، دیوان، تصحیح جلال­‌الدین همایی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1387.
- ـــــــــــــــــــــــــ، نزهةالقلوب، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، 1381.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، 1387.
- مصفّی، ابوالفضل، 1388، فرهنگ اصلاحات نجومی (همراه با واژه‌­های کیهانی در شعر فارسی)، چاپ چهارم، تهران، پژوهشگاه.
- معین، محمد، 1385، فرهنگ معین، تهران.
- مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، 1385.
- الموحد الأبطحی، سید محمدصدرا، 1429ه.ق، الأحجار الکریمه و خواصها العجیبه، طبع الأولی، قم، عطر عترت.
- نظامی گنجوی، الیاس‌­بن یوسف، 1376، خسرو و شیرین، تصحیح برات زنجانی، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1384، خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ ششم، تهران، قطره.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1385، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ ششم، تهران، قطره.
- نیشابوری، ابراهیم‌­بن­ منصور، 1386، قصص الانبیاء، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.
- وارسته، سیالکوتی مل، 1380، مصطلحات الشعراء، تصحیح سیروس شمیسا، چاپ اول، تهران، فردوس.
- هروی، حسینعلی، 1381، شرح غزل‌های حافظ، به کوشش زهرا شادمان، چاپ ششم، تهران، نشر نو.
- هروی، محمدبن یوسف، 1246ه.ق، بحر الجواهر، به اهتمام عبدالمجید، (بی‌جا)، (بی‌نا).