مثنوی: قالب شعر فارسی یا عربی؟

نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسنده

دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

چکیده

مثنوی یکی از قالب‌های پرکاربرد در ادبیات فارسی است و غالباً در داستان‌سرایی و شرح و بیان داستان‌های طولانی به کار می‌رود. از دیگر سو، مزدوج نیز در ادبیات عربی پیشینه‌ای کهن دارد. آیا قالب مثنوی توسط ایرانیان ابداع شده یا همان است که عرب‌ها به جای آن از واژۀ مزدوج استفاده می‌کنند؟ در این مقاله سعی شده است با توجه به کهن‌ترین مزدوج‌های ادبیات عربی و قدیم‌ترین مثنوی‌های شعر فارسی، به این پرسش پاسخ داده شود. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mathnavi: A Persian or an Arabic Prosodic Form?

نویسنده [English]

  • Baqer Qorbani Zarrin
چکیده [English]

Mathnavi is one of the very frequently used prosodic forms in the Persian literature and very often, it is used for narrating and describing long stories. On the other hand, the couplet form (مزدوج) has a long background in the Arabic literature. Concentrating on the oldest Arabic couplets and Persian mathnavi verses, the article tries to answer the question whether mathnavi is a poetic form invented by Iranians or the Arabs substitute it with the word muzdavaje, i.e. couplet.

- آربری‌، ا. ج، «ادبیات ایران»، ترجمۀ عزیزالله حاتمی،‌ میراث ایران، به کوشش جمعی از خاورشناسان، تهران، 1336.
- آغا احمد علی احمد، تذکرۀ هفت آسمان، ‌کلکته،‌ افست تهران،‌ 1965.
- ابن خلکان،‌ شمس الدین احمد، وفیات الاعیان وأنباء أبناءالزمان،‌ تحقیق احسان عباس،‌ قم،‌ 1364.
- ابن رشیق قیروانی، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید،‌ بیروت، دارالجیل،‌ 1981.
- ابن عبدربه الاندلسی،‌ احمد بن محمد، العقد الفرید،‌ تحقیق علی شیری،‌ بیروت، داراحیاء التراث العربی،‌ 1989.
- ابن عساکر،‌ علی بن الحسن، تاریخ مدینه دمشق،‌ تحقیق علی شیری،‌ بیروت‌، 1995.
- ابن قتیبه،‌ ابومحمد عبدالله، الشعر و الشعراء، تحقیق احمد محمد شاکر،‌ مصر، دارالمعارف،‌ 1967.
- ابن معتز،‌ ابوالعباس عبدالله، طبقات الشعراء،‌ تحقیق عبدالستار احمد فراج،‌ مصر، دارالمعارف،‌ 1956.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، دیوان،‌ تحقیق محمد بدیع شریف،‌ مصر، دارالمعارف،‌ 1978.
- ابن منظور‌، محمد بن مکرم، لسان العرب،‌ بیروت، دارصادر،‌ 2000.
- ابن ندیم،‌ محمد بن اسحاق، الفهرست،‌ تحقیق رضا تجدّد،‌ تهران،‌ 1350.
- ابن الهباریه، محمد، الصادح و الباغم،‌ تحقیق عزت العطار،‌ قاهره،‌ 1936.
- ابوحیان الاندلسی،‌ محمد بن یوسف، ارتشاف الضرب من لسان العرب،‌ تحقیق مصطفی احمد النماس،‌ قاهره،‌ 2005.
- ابو العتاهیه،‌ اسماعیل بن القاسم، دیوان، ‌بیروت،‌ 1999 .
- ابوالعلاء المعری،‌ احمد، رسالة الغفران،‌ تحقیق عائشه عبدالرحمن بنت الشاطی،‌ مصر، دارالمعارف، 1977.
- ابوفراس الحمدانی،‌ حارث بن سعید، دیوان،‌ تحقیق سامی الدهان،‌ دمشق،‌ 2004.
- ابوالفرج الاصفهانی،‌ علی بن الحسین، الاغانی،‌ تحقیق احسان عباس و آخرین‌، بیروت، دار صادر،‌ 2004.
- ابوالقاسمی، محسن، شعر در ایران پیش از اسلام،‌ تهران،‌ 1374.
- ابوهنّا،‌ نقولا، امثال لافونتین،‌ تحقیق حسن عاصی،‌ بیروت،‌ 1995.
- اخفش،‌ ابوالحسن سعید، کتاب القوافی،‌تحقیق عزت حسن،‌ دمشق، 1970.
- ازهری، ‌ابومنصور محمد، تهذیب اللغه،‌ ج 10،‌ تحقیق علی حسن هلالی،‌ قاهره، الدار المصریه للتألیف و الترجمه،‌ بی‌تا.
- اسعاد عبدالهادی، فنون الشعر الفارسی،‌ بیروت، دارالاندلس،‌ 1981.
- امرئ القیس، دیوان،‌ تحقیق حنّا الفاخوری،‌ بیروت، دارالجیل،‌ 1989.
- براون،‌ ادوارد، تاریخ ادبی ایران،‌ ج 2،‌ ترجمۀ علی پاشا صالح،‌ تهران، امیر کبیر، ‌1358.
- بشار بن برد، دیوان،‌ تحقیق و شرح محمد طاهر بن عاشور،‌ تونس،‌ 1976.
- بهار، ملک الشعراء محمد تقی، سبک شناسی یا تاریخ تطور شعر فارسی‌، به کوشش علیقلی محمودی بختیاری،‌ تهران، موسسۀ مطبوعاتی علمی،‌ 1342.
- بیرونی،‌ ابوریحان، رسائل البیرونی،‌ حیدر آباد دکن،‌ 1948.
- تربیت،‌ محمد علی، «مثنوی و مثنوی گویان ایرانی»، مجلّه مهر،‌ سال 5 ، شمارۀ 3، صص 225-231،‌ تهران،‌ 1316-1317.
- تهانوی،‌ محمد علی، کشاف اصطلاحات الفنون،‌ تحقیق مولوی محمد وجیه،‌ مولوی عبدالحق،‌ مولوی غلام قادر،‌ کلکته،‌ 1862.
- ثعالبی نیشابوری، ‌ابومنصور عبدالملک‌، یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر،‌ تحقیق مفید محمد قمیحه، ‌بیروت،‌ 1983.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، ثمار القلوب فی المضاف والمنسوب،‌ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف،‌ 1985.
- جاحظ،‌ عمروبن بحر، کتاب الحیوان،‌ تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ‌بیروت،‌ 1969.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، البیان والتبیین،‌ تحقیق عبدالسلام محمد هارون،‌ بیروت، دار الجیل، [بی‌تا].
- جهشیاری،‌ محمد بن عبدوس، الوزراء والکتّاب،‌ تحقیق مصطفی السقا،‌ ابراهیم الابیاری،‌ عبدالحفیظ شلبی،‌ قاهره،‌ 1938.
- حاجی خلیفه،‌ مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون‌، بیروت،‌ 1990.
- خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی،‌ قم،‌ 1405.
- خیاط،‌ ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد، الانتصار والرد علی ابن الراوندی الملحد،‌ تحقیق نیبرج،‌ بیروت، دارقابس،‌ 1986.
- رصافی، ‌معروف، الادب الرفیع فی میزان الشعر و قوافیه، تحقیق کمال ابراهیم و مصطفی جواد،‌ بغداد، مطبعه المعارف،‌ 1969.
- رؤبه بن العجاج، دیوان،‌ تحقیق ولیم بن الورد البروسی،‌ بیروت،‌ 1979.
- رودکی سمرقندی‌، جعفر بن محمد، آثار منظوم،‌ تحقیق ی. براگینسکی،‌ مسکو، انتشارات دانش،‌ 1964.
- سیوطی،‌ جلال الدین عبدالرحمان، بغیه الوعاه‌، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم،‌ قاهره،‌ 1964.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، المزهرفی علوم اللغه و انواعها،‌تحقیق محمد احمد جادالمولی،‌ علی محمد البجاوی،‌ محمد ابوالفضل ابراهیم،‌ قاهره، داراحیاء الکتب العربیه،‌ [بی‌تا].
- شاکر الجودی، المامه بالرجز فی الجاهلیه و صدر الاسلام،‌ بغداد، مطبعه العانی،‌ 1966.
- شبلی نعمانی، شعر العجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران،‌ ترجمه سید محمد تقی فخرداعی گیلانی،‌ تهران، انتشارات دنیای کتاب،‌ 1363.
- شفیعی کدکنی، ‌محمد رضا، موسیقی شعر،‌ تهران، نشر آگاه،‌ 1376.
- شمس قیس رازی،‌ محمد، المعجم فی معاییر اشعار العجم،‌ به تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی،‌ تهران، کتابفروشی تهران،‌ 1338.
- شوقی،‌ احمد، دیوان،‌ شرحه احمد محمد الحوفی،‌ قاهره،‌ 1980.
- صولی،‌ ابوبکر محمد بن یحیی، کتاب الاوراق،‌ تحقیق ج. هیورث دن،‌ قاهره،‌ 2004.
- ضیف،‌ شوقی، الفن و مذاهبه فی الشعر العربی،‌ قاهره،‌ 1976.
- طبری،‌ محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، ‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم،‌ بیروت،‌ 1967.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، جامع البیان عن تأویل آی القرآن،‌ تحقیق عده من المحققین باشراف عبدالحمید عبدالمنعم مدکور،‌ قاهره، دار السلام للطباعه والنشر،‌ 2007.
- عجاج،‌ عبدالله، دیوان،‌ تحقیق عزت حسن،‌ بیروت، مکتبه دارالشرق،‌ 1971.
- عزّام ،‌ عبدالوهاب، «اوزان الشعر و قوافیه فی العربیه و الفارسیه و الترکیه»،‌ مجله کلیه الآداب،‌ جامعه فؤاد الأوّل،‌ صص 43-58، قاهره،‌ 1933.
- عسکری،‌ ابوهلال، دیوان المعانی،‌ قاهره،‌ 1352.
- ــــــــــــــــــــــــــــ، الاوائل،‌ بیروت، دار الکتب العلمیه،‌ 1987.
- علم الهدی،‌ سید مرتضی علی بن الحسین، الامالی: غرر الفوائد و درر القلائد،‌ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم،‌ قاهره،‌ 1954.
- غازی یموت، بحورالشعر العربی،‌ بیروت، دارالفکر‌، 1989.
- کاشفی سبزواری،‌ حسین واعظ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار،‌ ویراستۀ میر جلال الدین کزازی،‌ تهران، نشر مرکز،‌ 1369.
- کریستن سن،‌ آرتور‌، «شعر پهلوی و شعر فارسی قدیم»،‌ کاوه،‌ شمارۀ 4-5،‌ برلین،‌ 1920.
- لازار‌، ژیلبر، اشعار پراکندۀ قدیمترین شعرای فارسی زبان،‌ تهران، انستیتو ایران و فرانسه،‌ 1964.
- محجوب‌، محمد جعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی،‌ تهران،‌ 1350.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، «مثنوی سرایی در زبان فارسی تا پایان قرن پنجم هجری»،‌ نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز،‌ سال پانزدهم،‌ تابستان 1342.
- مرغنی ثعالبی،‌ ابومنصور، تاریخ غرر السیر أو غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم،‌ تحقیق زتنبرگ، پاریس، چاپ افست تهران،‌ 1963.
- مسعودی،‌ علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر،‌ تحقیق یوسف اسعد داغر،‌ بیروت، 1965.
- نالینو،‌ کارلو، تاریخ الآداب العربیه،‌ مصر، دارالمعارف،‌ 1970.
- نجم آبادی،‌ محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام،‌ تهران، دانشگاه تهران،‌ 1353.
- یاقوت حموی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس،‌ بیروت، دارالغرب الاسلامی،‌ 1933.
- Bencheneb,M.,’’Muzdawidj’’ ,in:Encyclopaedia of Islam , new ed.,v. VII, Leiden, 1993 .
- De Bruijn, J.T.P.,  ’’ Mathnawi ’’ in: Encyclopaedia of Islam , new ed. , v.VI,Leiden, 1991.
- Grunebaum,G.E. Von, ’’ On the origin and early development of Arabic muzdawij poetry’’ in JNES, iii (1944) , 9-13.
- Stoetzer,W.,’’Muzdawija’’ in: Encyclopedia of Arabic Literature ,v.2, London and New York,1998