نگاهی به پیشینۀ مطالعات علوم بلاغی در ادبیات عرب

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

مدرس گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان شهید پاک نژاد یزد

چکیده

با توجه به ارتباط تنگاتنگ نقد ادبی و بلاغت، و نظر به اینکه شعر و ادب و علوم بلاغی ایرانیان، در رشد و بالندگی و گسترش، سخت تحت تأثیر و نفوذ فرهنگ اسلامی و عربی قرار گرفته است؛ نگارنده در این پژوهش کوشیده است براساس منابع معتبر، به‌اجمال و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا عوامل و آبشخورهای مؤثر در شکل‌گیری و تدوین مباحث بلاغی عربی را بررسی کند و سپس سیر تحول و تطور این علوم را به شکل نقد تاریخی بکاود. به همین منظور در این مقاله کیفیت بلاغت  اعراب جاهلی و بلاغت بعد از اسلام، و نیز نقش اسلام و قرآن و علمای دینی و ادیبان، و نقش برجستۀ ایرانیان و یونانیان در بلاغت عربی بررسی  و تحلیل شده است. سرانجام از میان انبوه آثار تألیف شده در باب نقد بلاغی، تنها آن تعدادی که در علم بلاغت نقش مؤثرتری داشته‌اند، به ترتیب تاریخی ذکر شده و آثار برجسته‌ مورد تعمق و تأمل بیشتر قرار گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A historical review of the studies of rhetorical sciences in Arabic literature

نویسنده [English]

  • Fazlollah Rezaii Ardani
چکیده [English]

Bearing in mind the close relationship between literary criticism and rhetoric, and given the fact that the thriving and expansion of Persia poetry, literature and rhetorical sciences have been immensely influenced by Islamic-Arabic scholarship, the present author, using a descriptive-analytic approach, has tried in this study to examine first the factors and sources effective in the formation and formulation of Arabic rhetorical discussions, and, then, investigate the developmental trend of these sciences using a method of historical criticism. To this end, the article will study and analyze the quality of the Jaheliyya as well as the post-Islam rhetoric; the role of Islam, the Qor'an and the religious scholars; and the remarkable part performed by Persian and Greek in the refinement of Arabic rhetoric. Finally, from among the myriad of works written on rhetorical criticism, he will consider, in some depth and in a chronological order, only a few of those that have played an effective role.

- ابن ابی الاصبع المصری، بدیع القرآن، ترجمۀ سید علی میرلوحی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368.
- ابن ندیم، محمد اسحق، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدّد، تهران، امیرکبیر، 1366.
- ابن رشیق قیروانی، العمده فی صناعه الشعر و نقده، مصر، 1344 ق.
- ابن سنان خفاجی، سرّ الفصاحه، تصحیح عبدالمتعال الصّعیدی، مصر، محمدعلی صبیح، 1372 ق.
- ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الشعّر و الشعّرا، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، امیرکبیر، 1363.
- ابن معتز، عبدالله، البدیع، با مقدمه و تعلیق کراتشتوفسکی، بغداد، 1389 ق.
- ابوهلال عسکری، الصناعتین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1409.
- ابی عبیده، معمّربن مثنی، مجاز القرآن، با تعلیق محمد فؤاد، مکتب الخارجی، دارالفکر.
- ارسطو، فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین کوب، تهران، امیرکبیر، 1357.
- تجلیل، جلیل، 1349، مقالۀ «عبدالقاهر جرجانی و اسرار البلاغه»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، س 22، ش 95-96.
- تجلیل، جلیل، 1356، «اقتباسات سعدالدین از عبدالقاهر جرجانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، فروردین.
- تجلیل، جلیل، 1377، تحلیل اشعار اسرار البلاغه، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.
- جاحظ البصری، ابی عثمان عمروبن بحرین محجوب، البیان و التبیین، به شرح و تحقیق حسن السندوبی، قم، الارومیه.
- حاجی خلیفه جلبی، کشف الظنّون عن اسامی الکتب و الفنون، ج 1، افست، بغداد، المثنیّ.
- خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن، تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان و البدیع، قم، دارالذخائر، 1368.
- خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن، الایضاح فی علوم البلاغه، قم، دارالکتب الاسلامی، 1411 ق.
- زرین کوب، حمید، 1367، مجموعه مقالات، با مقدمۀ عبدالحسین زرین کوب، تهران، معین.
- زرین کوب، عبدالحسین، 1369، نقد ادبی، ج 1، تهران، امیرکبیر.
- سلامه، ابراهیم، 1371 ق، بلاغه ارسطو بین العرب و الیونان، قاهره.
- سیوطی، جلال الدین، المزهر فی علوم اللغّه و انواعها، شرح و تصحیح و تحشیه از محمداحمد جادالموسی و البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، داراحیاء الکتب البحریه.
- شعبانی، علی اکبر، «تأثیر قرآن کریم در تکوین بلاغت عرب»، مشکوة، ص 62-65.
- شعبانی، علی‌اکبر، 1378، «نقش ایرانیان در زبان ادب و بلاغت عربی»، نشریۀ دانشکدۀ الهیات مشهد، پاییز و زمستان، شمارۀ 45-46.
- شوقی ضیف، 1364، تاریخ ادبی عرب (العصر الجاهلی)، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر.
- شوقی ضیف، 1965 م، البلاغه تطّورٌ و تاریخٌ، مصر، دارالمعارف.
- صادقیان، محمدعلی، مقالۀ «نوآوری‌های ابن سنان خفاجی در سرّ الفصاحه»، وحید، س 12، ش 3.
- صفوی، کورش، 1380، از زبان‌شناسی به ادبیات، ج 1، تهران، حوزۀ هنری.
- عبدالجلیل، ج.م، 1376، تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، امیرکبیر.
- علوی مقدم، محمد، 1351، «علم بلاغت در قرن سوم هجری»، مجموعه سخنرانی‌های دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، مشهد، دانشگاه مشهد.
- علوی مقدم، محمد، 1367، مقالۀ «تأثیر دو کتاب ارسطو در بلاغت عربی»، کیهان اندیشه، ش 20، مهر و آبان.
- علوی مقدم، محمد، 1372، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس.
- الفاخوری، حنّا، 1368، تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، توس.
- قدامه بن جعفر، نقد الشّعر، به تحقیق و تعلیق محمد عبدالمنعم خفاجی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- کسائی، نورالله، 1365، «تحقیق در منابع علوم بلاغت»، مقالات و بررسی‌ها، ش 41-42 .
- مبرّد، ابوالعباس، الکامل فی اللّغه و الادب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1979 م.
- محبتی، مهدی، 1384، «الصناعتین ابوالهلال و نقش و جایگاه آن در نقد و ادب اسلامی-ایرانی »، نامۀ انجمن، س 5، ش 3.
- مطلوب، احمد، 1384، البلاغه عند السکاکی، بغداد، مکتبه النهضه.
- منجد، صلاح الدین، 1349، «علم بلاغت عربی و اثر دانشمندان ایرانی در آن»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر دوم.
- منجد، صلاح الدین، 1349، مقالۀ «تدوین علم بلاغت عربی و اثر دانشمندان ایرانی در آن»، مندرج در مجلۀ مقالات و بررسی‌ها، نشریۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه
تهران، دفتر دوم، تابستان.
- موسوی، سید رضا، 1371، «علوم بلاغی، اهمیت و سیر تحول آن»، فصلنامۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، دورۀ 1، ش 8، تابستان.
- مهدوی دامغانی، احمد، «در باب بلاغت»، مندرج در نامۀ فرهنگستان، 3/2.
- وتزبرو، جان، 1384، «بلاغت عربی و تفسیر قرآن»، ترجمه و نقد و بررسی مرتضی کریمی نیا، مطالعات اسلامی، ش 70، نشریۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد.