گفتاری در تکمیل دیوان قوامی رازی و تصحیح قصیدۀ بازیافته‌ای از او

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران

چکیده

قوامی رازی، شاعر شیعی روزگار سلاجقه، تنها شیعی‌سرای سدۀ ششم است که نسخه‌ای از دیوانش خوشبختانه برجای مانده است. این نسخه در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود و همان است که اساس تصحیح دیوان شاعر به کوشش سید جلال‌الدین محدّث ارموی در سال 1334 قرار گرفت. نسخۀ مزبور از ابتدا و نیز اواسط، افتادگی‌هایی دارد که نشان می‌دهد بخشی از اشعار قوامی از آن ساقط است. رفته‌رفته با بررسی محتویات سفینه‌های شعری، اشعاری از قوامی یافت شد که اثبات کرد نباید از بازیابی برخی سروده‌های گمشدۀ او ناامید بود. در بررسی پیش ‌رو، وضعیت نسخۀ بریتانیا، انتساب سروده‌های بازیابی‌شده به قوامی رازی، دسته‌بندی قصاید قوامی و نیز عرضۀ متن یک قصیدۀ نونیۀ بازیابی‌شده از او، مدّ نظر بوده است. قصیده‌ای که در این نوشتار عرضه خواهد شد، به سبب اشتمال بر انتقادات تند از مظاهر اجتماعی و سیاسی عصر سلاجقه، در میان سروده‌های برجای‌مانده از شاعر برجستگی دارد و به نظر می‌رسد در همان حوالی عصر زیست او، سانسور و از دیوانش حذف شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Supplementary remarks on the Divan of Qavami Razi and the redacting of a newly-discovered qasideh by him

نویسنده [English]

  • Javad Bashari
چکیده [English]

Qavami Razi, from the Saljuq period, is the only known 12th century Shi'i poet whose Divan has luckily survived to this day. This manuscript preserved in the British Museum, was the basis on which the Divan was redacted by Sayyed Jalal al-Din Ormavi back in 1955. The manuscript has a number of lacunae in the beginning as well as in the middle, which demonstrates that some of Qavami's poetry has got lost. However, by studying the contents of certain anthologies (safinehs) some of his poems have been found, and this proves that one should not despair of recovering more of the poet's lost verses.
In the present study, we will consider the state of the British Museum manuscript, the validity of ascribing the newly-found verses to Qavami Razi, classification of the poet's qasidehs, and quoting the text of his recovered nooniye qasideh (an ode with the letter noon, N, as its final rhyme). This qasideh stands out amongst Qavami's poetry as it contains severe criticisms of the socio-political repercussions of the Saljuq era, when this particular qasideh seems to have been censored and dropped from the poet's Divan.

- آغابزرگ الطهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ج 9، بخش 2.
- ابن‌فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، با تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار و مقدمۀ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تهران، فروغی، 1361.
- ابن‌فوطی، کمال‌الدین أبی الفضل عبدالرزاق ابن احمد، مجمع الآداب فی معجم الألقاب، 6 ج، تحقیق: محمد الکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
- افضل الدین ابوحامد احمدبن حامد کرمانی، عقد العُلی للمَوقف الاعلی، به تصحیح و اهتمام علی محمد عامری نائینی، مقدمه از باستانی پاریزی، ضمیمۀ رسالۀ صلاح الصحاح، تهران، روزبهان، 1356.
- اونس، مردیت، 1344، «نسخ خطی فارسی در موزۀ بریتانیا»، نشریۀ نسخه‌های خطی، زیر  نظر محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، دفتر چهارم، ص 649- 694.
- براون، ادوارد، 1366، تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، مروارید.
- بشری، جواد، 1388، «دیوان سرایندگان قدیم در دستنویس تازه‌ای از خلاصةالاشعار»، آینۀ پژوهش، س 20 ، ش  6، بهمن-اسفند، (پیاپی 120)، ص 2-31.
- بیانی، مهدی، 1340، «فهرست مجملی از منظومات فارسی»، نشریۀ نسخه‌های خطی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، ج 1، ص 8-17.
- تقی الدین محمد اوحدی حسینی دقاّقی بلیانی اصفهانی، عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار و آمنه فخر احمد، با نظارت علمی محمد قهرمان، تهران، میراث مکتوب، با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389.
- تقی الدین محمدبن علی حسینی کاشانی، خلاصةالاشعار و زبدةالافکار، نسخۀ کتابخانۀ چشمۀ رحمت در هندوستان، شمارۀ 84 ، دستنویس اصل/خط مؤلف (دربارۀ آن نک: بشری 1388).
- جُنگ اسماعیل صائب، گردآوری شده و به خط یونس بن ابی بکر، اتمام کتابت در روز جمعه 27 جمادی الاخر سال 681 ق، نسخۀ خطی کتابخانۀ اسماعیل صائب ترکیه به شمارۀ 3775، میکروفیلم کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ  275.
- خیام پور، عبدالرسول، 1368-1372، فرهنگ سخنوران، تهران، طلایه.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، 1348، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، تهران، دانشگاه تهران.
- درایتی، مصطفی، 1389، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، 12 ج، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به تحقیق و تصحیح محمد عباسی، از روی چاپ براون با مقابلۀ نسخ معتبر خطی قدیم، تهران، کتابفروشی بارانی، 1377 [تاریخ مقدمه].
- دیوان شرف الشعّراء بدرالدین قوامی رازی، به تصحیح و اهتمام میرجلال الدین حسینی اُرموی، تهران، چاپخانۀ سپهر، 1334.
- رازی، امین احمد، تذکرۀ هفت اقلیم، 3 ج، تصحیح و تعلیقات و حواشی از سید محمدرضا طاهری، تهران، سروش، 1378.
- رضاقلیخان هدایت، مجمع الفصحا، 6 ج به کوشش مظاهر مصفا، تهران، امیرکبیر، 1339.
- «سفینۀ شاعران قدیم (نیمۀ دوم نسخۀ 651 سنا)»، به کوشش محمدرضا ضیاء، متون ایرانی، به کوشش جواد بشری، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391، ج 3، ص 297-507.
- سفینۀ معروف بغدادی، معروف بغدادی، کتابت شده در اواخر سدۀ هشتم یا اوایل سدۀ نهم هجری، نسخۀ اصل/خط مؤلف، نسخۀ کتابخانۀ کاخ گلستان (سلطنتی سابق)، شمارۀ  2184.
- سمعانی، أبی سعد عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، أدب الاملاء و الاستملاء، شرح و مراجعه: سعید مجمد اللحام، بإشراف مکتب الدراسات و البحوث العربیة و الاسلامیة، بیروت، دار و مکتبة الهلال، الطبعة الأولی، 1409 ق.
- سمعانی، أبی سعد عبدالکریم بن محمدبن منصور التمیمی، الأنساب، 12 ج، حقّق نصوصه و علقّ علیه: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی (الأجزاء1-6)- محمد عوامة (الأجزاء7-9)- ریاض مراد (صفحات من الجزء التاسع)- عبدالفتاح محمد الحلو (الجزء العاشر)- ریاض مراد و مطیع الحافظ (الجزء الحادی عشر)- أکرم البوشی (الجزء الثانی عشر)، القاهرة، یطلب من مکتبة ابن تیمیة، الطبعة الأولی، 1400- 1405 ق/1980- 1984 م.
- شمس الدین محمدبن دولتشاه بن یوسف شیرازی، سفینۀ شمس حاجی، تدوین و کتابت 741 ق، مقدمه، تصحیح و تحقیق از میلاد عظیمی، تهران، سخن، 1388.
- ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابی القاسم زید البیهقی، تاریخ بیهق، متن فارسی با مقدمۀ انگلیسی و تصحیح و حواشی و فهارس و مقابله با نسخه‌های خطی مخزونۀ کتابخانه‌های لندن و برلین و تاشقند، به کوشش قاری سید کلیم اللّه حسینی، دانشگاه عثمانیه، حیدرآباد (هند)، 1968.
- عظیمی، میلاد، 1383، «قصیده‌ای نویافته از قوامی رازی»، نسخه‌پژوهی، به کوشش ابوالفضل حافظیان بابلی، قم، مؤسسۀ اطلاع رسانی اسلامی مرجع، پاییز، ص 587-591.
- عوفی، محمد، لباب الالباب، با تصحیحات جدید و حواشی و تعلیقات کامل به کوشش سعید نفیسی، تهران، ابن سینا و حاج علی علمی، 1335.
- قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، نقض، معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض «بعض فضائح النواصب»، به تصحیح میر جلال الدین محدث، تهران، 1358.
- قوامی رازی ← دیوان شرف الشعراء بدرالدین قوامی رازی.
- مجموعۀ 304  سنا، کاتب/جامع: ناشناس (کتابت عصر صفوی)، کتابخانۀ سنای سابق (کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شمارۀ 2 فعلی) شمارۀ 304  سنا.
- مجموعۀ 2323  کتابخانۀ مجلس، کاتب: ناشناس، نستعلیقِ خوش، کتابت حدوداً اوایل سدۀ نهمِ هجری.
- محمدبن بدر الجاجرمی، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار، به اهتمام میرصالح طبیبی، تهران، اتحاد، 1337.
- معجم المؤلفین، تراجم مصنفی الکتب العربیة، 15 ج، عمر رضا کحالة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1957.
- منزوی، احمد، 1350، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج 3، مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ای، تهران.
- منزوی، احمد، 1390، فهرستوارۀ کتاب‌های فارسی، ج:11 منظومه‌ها (بخش دوم)، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- میرافضلی، علی، 1382، رباعیات خیام در منابع کهن، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- نمونۀ نظم و نثر فارسی از آثار اساتید متقدم، به اهتمام و تصحیح حبیب یغمایی، تهران، چاپخانۀ تابان، 1343.
- نجفی، ابوالحسن، 1380، «دربارۀ قاعدۀ قلب و چند نکتۀ عروضی دیگر»، نامۀ فرهنگستان، س 5، ش 2، مهر، (پیاپی 18)، ص 41- 49.
- نظامی عروضی، احمدبن عمربن علی، چهار مقاله، طبق نسخه‌ای که به سعی و اهتمام و تصحیح محمد قزوینی به سال 1327 ق در قاهره چاپ شده، با تصحیح مجدد و شرح لغات و عبارات و توضیح نکات ادبی...،  به کوشش محمد معین، تهران، زوار، 1385.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، 6 ج، تصحیح ووستنفلد، لایپزیک، افست مکتبة الأسدی، تهران، 1965.
- Browne, E. G., 1956, A Literary History of Persia, Cambridge, Cambridge University Press.
- Meredith Owens, G.M., 1968, Handlist of Persian Manuscripts, 1895-1966, The Trustees of the British Museum.