امثال عربی در نامه‌های عین‌القضات همدانی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نویسندگان پارسی‌نویس از دیرباز علاقه­‌مند به استفاده از امثال عربی در کتاب‌ها و رسائل خود بوده‌اند و از یک سو آن‌ها را برای تبیین بهتر مقاصد خود به کار می‌برده و از سوی دیگر، بدین وسیله آشنایی ژرف خود را با ادب تازی به رخ می‌کشیده‌اند. یکی از متون مهم زبان فارسی ــ به­‌ویژه در حوزۀ ادبیات عرفانی ــ که گنجینه‌ای سرشار از مفاهیم و موضوعات مختلف به شمار می‌رود، نامه‌های عین‌القضات همدانی است که به دلیل نبود فهرستی جامع و متنوع برای آن، چندان که باید و شاید مورد استفادۀ پژوهشگران و محققان قرار نگرفته است.
نویسندۀ این جستار امثال عربی به کار رفته در این متن را استخراج کرده و با کتب مهم امثال و ادبیات عرب تطبیق و از این رهگذر نشان داده است که قاضی در میان مکتوبات خود 73 مثل عربی را به کار برده است که در میان آن‌ها افزون بر امثال کهن، امثال مولّدون هم دیده می‌شود. همچنین حدود یک‌پنجم این امثال در مثل‌نامه‌های کهن عربی و امهات کتب موجود ادب تازی دیده نمی‌شود. این فهرست و توضیحات، نه تنها شماری مثل را به گنجینۀ سرشار و غنی امثال عربی می‌افزاید، بلکه تبحر قاضی را در ادبیات عرب به‌خوبی نشان می‌دهد و تا حدی منابع وی را در نگارش نامه‌ها نیز مشخص می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Arabic Proverbs in Name-ha-ye Ein al-Qozat-e Hamedani

نویسنده [English]

  • Salman Saket
چکیده [English]

Persian authors have long since been interested in making use of Arabic sayings in their books and treatises, on the one hand, to better express their intended views and, on the other, by doing so, to show off their deep knowledge of Arabic literature. One of such Persian texts – on mystical literature, in particular-, which is counted as a treasure replete with various ideas and topics, is ‘Ayn al-Qozat Hamadani’s Letters. Nevertheless, because no comprehensive index has been provided for these letters, they have not been benefited from by scholars and researchers as much as they should.
The present writer has extracted the Arabic sayings appearing in this source and compared them against important books on Arabic sayings and literature, thus demonstrating that the Qazi ‘Ayn al-Qozat has made use of as many as 73 Arabic sayings including, in addition to ancient sayings, some of Movalladun’s sayings as well (Movalladun being those Arab poets born in the early time of Islam). About one-fifth of these cannot, however, be found in old Arabic books of sayings and most important books of Arabic literature. The list we have prepared not only adds to the rich treasure of old Arabic sayings but also clearly demonstrates the Qazi’s mastery of Arabic literature, showing, to some extent, his sources in writing the Letters, Arabic books of sayings.
 

- ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن­‌بن علی، بستان‌الواعظین و ریاض‌السامعین، تدقیق ایمن عبدالجبار البحیری، بیروت، مؤسسۀ الکتب الثقافیۀ، [بی‌­تا].
- ابن‌عبدربه، احمدبن محمد، العقد الفرید، تحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1404ق.
- ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف‌­بن عبدالله، بهجةالمجالس و انس‌المجالس، تحقیق محمد مرسی الخولی، بیروت، دارالکتب العلمیۀ، 1981م.
- ابن منظور، جمال‌الدین محمدبن مکرم، لسان‌العرب، قاهره، الدار المصریۀ للتألیف و الترجمه (چاپ افست)، [بی‌­تا].
- ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن حسین، الأغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق/1994م.
- ابوحیان توحیدی، علی­‌بن محمد، البصائر و الذخائر، تحقیق وداد قاضی، بیروت، دار صادر 1419ق/1999م.
- احمد جام نامقی، انس التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران، توس، 1390ش.
- ارجانی، فرامرزبن خداداد، سمک عیّار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.
- اصفهانی، محمدبن محمد، دستورالوزاره، تصحیح و تعلیق از رضا انزابی‌نژاد، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
- الشاشی العمرکی، ابوالرجاء المؤمّل­‌بن مسرور، روضةالفریقین، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، 1359ش.
- آملی، شمس‌الدین محمدبن محمود، نفایس الفنون، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، 1381ش.
اوستا، گزارش و پژوهش، جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، 1385ش.
- باخرزی، ابوالمفاخر یحیی، اورادالاحباب و فصول‌الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
- بدلیسی، ادرس‌­بن حسام‌الدین، قانون شاهنشاهی، تصحیح عبدالله مسعودی آرانی، تهران، میراث مکتوب، 1387ش.
- بدیع‌الزمان همدانی، ابوالفضل احمدبن حسین، مقامات بدیع‌الزمان الهمدانی، قدّم له و علّق علیه و شرحه، علی بوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2002م.
- برقوقی، عبدالرحمن، شرح دیوان المتنبّی، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی‌­تا].
- بغدادی، بهاءالدین محمدبن مؤید، التوسل الی الترسل، تصحیح و تحشیۀ احمد بهمنیار، تهران، اساطیر، 1385ش.
- بغدادی، عبدالقادربن عمر، خزانة الأدب و لبّ لباب لسان العرب، قدّم له و وضع هوامشه، محمد نبیل طریفی، بیروت، دارالکتب العلمیۀ، 1418ق/1998م.
- بکری، ابوعبید، فصل المقال فی شرح کتاب الامثال، حقّقه و قدّم له و علّق علیه، احسان عباس و عبدالمجید عابدین، بیروت، دارالامانة و مؤسسة الرسالة، 1391ق/1971م.
- بیهقی، ابراهیم‌­بن محمد، المحاسن و المساوی، وضع حواشیه، عدنان علی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق/1999م.
- بیهقی، ابوالحسن، تاریخ بیهق، با تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار، تهران، فروغی، 1317ش.
- بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدجعفر یاحقی و مهدی سیّدی، تهران، سخن، 1388ش.
- تاج‌الدین احمد وزیر، بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، تصحیح علی زمانی علویجه، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1423ق.
تحفه، به اهتمام محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1341ش.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک­‌بن محمد، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف، 1384ق/1965م.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌­بن محمد، تحسین و تقبیح ثعالبی، ترجمۀ محمدبن ابی‌بکربن علی ساوی، تصحیح عارف احمد الزغول، تهران، میراث مکتوب، 1385ش.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌­بن محمد، یتیمةالدهر فی محاسن اهل العصر، شرح و تحقیق، مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌­بن محمد، التمثیل و المحاضرة، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، الدار العربیة للکتاب (چاپ افست قاهره)، 1983م.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌­بن محمد، الاعجاز و الایجاز، حقّقه و هذبه محمد ابراهیم سلیم، قاهره، مکتبة القرآن، [بی‌­تا].
- جاحظ، ابوعثمان عمروبن بحر، المحاسن و الاضداد، قدّم له و بوّبه و شرحه علی بوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2002م.
- جزری موصلی، ضیاء‌الدین نصرالله‌­بن محمد، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، مکتبۀ العصریۀ، 1420ق.
- جوینی، عطاملک‌­بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، 1382ش.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، دیوان، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران، خوارزمی، 1362ش.
- حریری، ابومحمد قاسم‌­بن علی، مقامات الحریری، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الرابعة، 1425ق/2005م.
- حسینی خاتون‌آبادی، میر محمدباقربن اسماعیل، ترجمۀ اناجیل اربعه، به‌کوشش رسول جعفریان، تهران، میراث مکتوب، 1384ش.
- حقیقت، حسین‌شاه، خزینةالامثال (ترجمۀ منتخب مجمع‌الامثال)، به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران، 1379ش.
- حمزۀ اصفهانی، حمزة­بن حسن، سوائرالامثال علی افعل، دراسة و تحقیق فهمی سعد، بیروت، عالم الکتب، 1409ق.
- خوارزمی، ابوبکر، الامثال المولّدة، تحقیق و تقدیم محمد حسین الأعرجی، ابوظبی، دارالثقافیه، 1424ق/2003م.
- خوارزمی، جمال‌الدین ابوبکر، مفیدالعلوم و مبیدالهموم، تحقیق عبدالله‌­بن ابراهیم الانصاری، بیروت، مکتبۀ عنصریۀ، 1418ق/1998م.
- خوانساری، جمال‌الدین محمد، شرح غرر و درر آمدی، با مقدمه و تصحیح و تعلیق میر جلال‌الدین حسینی ارموی (محدّث)، تهران، دانشگاه تهران، 1366ش.
- دمانیسی سیواسی، احمدبن احمد، مجمل‌الاقوال فی الحکم و الامثال، تهران، طلایه (چاپ عکسی)، 1381ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، 1377، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر.
- ذوالفقاری، حسن، 1388، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین.
- رازی، محمدبن ابی‌بکر، امثال و حکم، ترجمه و تصحیح و توضیح از فیروز حریرچی، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
- راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین­‌بن محمد، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، تحقیق عمر فاروق طباع، بیروت، دارالأرقم­بن ابی الأرقم، 1420ق/1999م.
- زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر، ربیع‌الأبرار و فصوص‌الأخبار، تحقیق عبدالأمیر مهنا، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1412ق/1999م.
- زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر، المستقصی فی امثال العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1408ق/1987م.
- زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمد، نفثةالمصدور، تصحیح و توضیح امیرحسن یزدگردی، تهران، توس، 1381ش.
- سجاسی، اسحاق‌­بن ابراهیم، فرائدالسلوک، به تصحیح و تحشیۀ عبدالوهاب نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران، پاژنگ، 1368ش.
- سرکاراتی، بهمن، 1385، «مروارید پیش خوک افشاندن»، سایه‌های شکارشده، تهران، قطره.
- سعدی، مصلح‌الدین، کلیات سعدی، تهران، افکار، 1379ش.
- سمعانی، شهاب‌الدین احمدبن منصور، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح، به تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، تهران، علمی و فرهنگی، 1389ش.
- سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم، حدیقةالحقیقة و شریعة‌الطریقة، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
- شجری جرجانی، یحیی‌­بن حسین، الأمالی الخمیسیة، تحقیق محمدحسن محمدحسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق/2001م.
- شیخانی، سمیر، 1407، قاموس الحکم و الامثال و الاقوال المأثوره، بیروت، مؤسسة عزالدین.
- صدیقی، غلامحسین، 1324، «جرعه‌­فشانی بر خاک»، یادگار، ش 8، فروردین، ص 47-51.
- طاش‌­کبری‌زاده، احمدبن مصطفی، مفتاح‌السعادة و مصباح‌السیادة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422/2002.
- طباطبایی، مصطفی، 1327الف، «امثال عربی و معادل آن‌ها در فارسی (1)»، یغما، تیر، ش 4، ص 170-174.
- طباطبایی، مصطفی، 1327ب، «امثال عربی و معادل آن‌ها در فارسی (2)»، یغما، مرداد، ش 5، ص 228-231.
- ظهیری سمرقندی، محمدبن علی، سندبادنامه، تصحیح محمدباقر کمال‌الدینی، تهران، میراث مکتوب، 1381ش.
- عبّادی، ابوالمظفر منصوربن اردشیر، التصفیه فی احوال المتصوفه، به‌تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی، 1368ش.
- عسکری، ابوهلال، جمهرةالأمثال، حقّقه و علّق حواشیه، محمد ابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت، دارالجیل، 1408ق/1988م.
- عسکری، ابوهلال، کتاب الصناعتین، تحقیق علی محمد البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، مکتبة عنصریة، 1419ق/1998م.
- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم، مصیبت‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1386ش.
- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم، مختارنامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1386ش.
- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم، الهی‌نامه، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1388ش.
- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم، منطق‌الطیر، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، 1383ش.
- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم، منطق‌الطیر، تصحیح و توضیح محمود عابدی و تقی پورنامداریان، تهران، سمت، 1390ش.
- عنصرالمعالی، کیکاووس‌­بن اسکندر، قابوس‌نامه، به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی، 1368ش.
عهد جدید، ترجمۀ پیروز سیار، تهران، نی، 1387ش.
- عین‌القضات، ابوالمعالی عبدالله‌­بن محمد، نامه‌های عین‌القضات همدانی، به‌اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران، اساطیر، 1377ش.
- عین‌القضات، ابوالمعالی عبدالله­‌بن محمد، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، اساطیر، 1377ش.
- غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین محمد خوارزمی، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی، 1386ش.
- غزالی، ابوحامد محمد، التبر المسبوک فی نصیحة الملوک، تحقیق هیثم خلیفة الطعیمی، بیروت، المکتبة العلمیة، 1429ق/2008م.
- غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم‌الدین، تحقیق و تخریج، علی محمد مصطفی و سعید المحاسنی، دمشق، دارالفیحاء و دارالمنهل ناشرون، 1431ق/2010م.
- غزالی، ابوحامد محمد، تهافت الفلاسفه، تصحیح موریس بویج (بویژ)، بیروت، 1927.
- غزالی، احمد، مجموعۀ آثار فارسی احمد غزالی، به ‌اهتمام احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1386ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، نسخه­‌برگردان نسخۀ دانشگاه سن‌ژوزف بیروت، ش NC.43، تهران، طلایه، 1389ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامۀ فردوسی، تحت نظر ی. ا. برتلس، مسکو، آکادمی علوم اتحاد شوروی، 1966م.
- فرهادی نیک، لیلا، 1389، «نگاهی اجمالی به موضوعات نامه‌های عین‌القضات همدانی»، نامۀ پارسی، ش 52، ص 47-69.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، 1381، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد، حسین داودی، تهران، امیرکبیر.
- قاضی قضاعی، شرح فارسی شهاب الاخبار، مقدمه و تصحیح و تعلیق، سید جلال‌الدین حسینی ارموی محدث، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش.
قرةالعین، به اهتمام امین‌پاشا اجلالی، تبریز، انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، 1354ش.
- قشیری، ابوالقاسم، الرسالة القشیریة، تحقیق عبدالحلیم محمود و محمودبن الشریف، قم، بیدار (چاپ افست)، 1374ش.
- قلقشندی، احمدبن عبدالله، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، شرحه و علّق علیه، محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، [بی­‌تا].
- قمی، نجم‌الدین ابوالرجاء، تاریخ الوزراء، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
- محقق، مهدی، 1374، تحلیل اشعار ناصرخسرو، تهران، دانشگاه تهران.
- مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل­‌بن محمد، شرح‌التعرف لمذهب التصوف، با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران، اساطیر، 1383ش.
- معین، محمد، 1324، «یک رسم باستانی»، یادگار، ش 8، فروردین، ص 51-56.
- ملطیوی، محمد، روضةالعقول، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن و ابوالقاسم جلیل‌پور، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1383ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، به‌اهتمام توفیق هـ . سبحانی، تهران، روزنه، 1378ش.
- مولوی، جلال‌الدین محمد، فیه ما فیه، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر، 1381ش.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف‌الاسرار و عدّة‌الابرار، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
- میدانی، ابوالفضل احمدبن محمد، مجمع‌الامثال، قدّم له و علّق علیه نعیم حسین زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق/1988م.
- نجم رازی، ابوبکر عبدالله‌­بن محمد، مرصادالعباد، به‌اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
- نسفی، عزیزالدین، کتاب الانسان الکامل، با تصحیح و مقدمۀ ماریژان موله، تهران، طهوری، 1384ش.
- نصرالله منشی، ابوالمعالی، کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر، 1361ش.
- نظام‌الحسینی یزدی، محمدبن محمد، العراضة فی الحکایة السلجوقیة، به‌کوشش مریم میرشمسی، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1388ش.
- نظام‌الملک، حسن‌­بن علی، سیرالملوک، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، علمی و فرهنگی، 1389ش.
- نظامی، الیاس‌­بن یوسف، خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، تهران، ارمغان، 1313ش.
- نظامی، الیاس‌­بن یوسف، لیلی و مجنون، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران، توس، 1364ش.
- نظامی عروضی، احمدبن عمر، چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، به اهتمام محمد معین، تهران، جامی، 1380ش.
- هجویری، علی­‌بن عثمان، کشف‌المحجوب، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران، سروش، 1383ش.
- همدانی، رفیع‌الدین اسحق‌­بن محمد، سیرت رسول‌الله، به تصحیح اصغر مهدوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1360ش.
- وراوینی، سعدالدین، مرزبان‌نامه، با مقابله و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران، اساطیر، 1376ش.
- وطواط، رشیدالدین، لطایف‌الامثال و طرایف‌الاقوال، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات حبیبه دانش‌آموز، تهران، میراث مکتوب، 1376ش.
- یاحقی، محمدجعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.