جست‌وجو در احوال و اشعار مجدالدین همگر

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

2 استاد بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

خواجه مجدالدین همگر (607ـ686ق) از شاعران برجستۀ ایران در سدۀ هفتم، در یکی از مهم‌ترین مراحل تاریخ اجتماعی و ادبی ایران می‌زیست؛ دورانی که از لحاظ تاریخ سیاسی ـ اجتماعی مصادف با حملۀ مغول به ایران و، از دیدگاه تاریخ ادبی، مصادف با ظهور سعدی است. از این جهت مطالعه در دیوان او برای شناخت جریان‌های ادبی قرن هفتم مفید و شناخت تازه از زندگی و دوران او نیازی اساسی است.
در این نقد و بررسی زندگینامه‌‌ای، کوشیده‌‌ایم از شخصیت و اوضاع و احوال زندگی مجد همگر تصویری ارائه کنیم. نام، پدر و نسب، فرزندان، زادگاه و نسبت، تولد و مرگ، سفرها، مقام و شخصیت و هنرهای مجد همگر و معرفی کوتاه دیوان شعر او از مباحث مهم مقاله است. برای دستیابی به این اطلاعات، علاوه بر دیوان مجد همگر، به تذکره‌ها، تواریخ ادبیات و منابع گوناگون مراجعه شده و اطلاعات موجود گردآوری و نقد شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A research into Majd al-Din Hamgar’s life and poetry

نویسندگان [English]

  • Ruhollah Khademi 1
  • Mohammad Hoseyn Karami 2
1
2
چکیده [English]

Khwaja Majd al-Din Hamgar (607-686 H./1210-1287 CE), one of the prominent poets in the 7th century Iran, lived in one of the most important periods of this country’s social and literary history, a period coinciding socio-politically with the Mongol incursion into Iran, and with Sa‘di’s appearance on literary scene. The study of his Divan is thus useful for understanding the 7th century literary currents, and a necessity for a fresh recognition of the poet’s life and time.
In this biographical examination, we have attempted to present a depiction of Majd Hamgar’s personality, life and the conditions he lived in. His name, genealogy, children, birthplace, birth and death dates, journeys, career, personality and artistic talents are amongst the important topics discussed here. In order to obtain such information, in addition to Majd Hamgar’s Divan, biographical dictionaries, literary histories and other sources have been consulted.

ـ آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیگ، آتشکدۀ آذر، نیمۀ دوم، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر، 1378ش.
ـ آزاد بلگرامی، غلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، مطبع منشی نول‌کشور، بی‌تا.
ـ ابن‌ فوطى‌، کمال‌الدین ابوالفضل عبدالرزاق‌بن احمد‌، مجمع‌الآداب فی معجم‌الالقاب‌، تحقیق محمد الکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374ش.
ـ اثیر اومانی، عبدالله، دیوان، تحقیق و تصحیح امید سروری و عباس بگ‌جانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390ش.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن علی، مطلع‌الشمس، تهران، پیشگام، 1362ش.
ـ اقبال آشتیانی، عباس، 1347، تاریخ مفصل ایران، ج 1: از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت صفوی، تهران، امیرکبیر.
ـ اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمدبن محمد، تذکرۀ عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، 7 ج، با مقدمه و تصحیح و تحقیق سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1388ش.
ـ آیتی، عبدالحسین، 1317، تاریخ یزد، یزد، چاپخانۀ گلبهار یزد.
ـ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، 1361، کلاهگوشۀ نوشیروان، تهران، اسپرک.
ـ براون، ادوارد، 1339، از سعدی تا جامی و تاریخ ادبی ایران از نیمه قرن هفتم تا آخر قرن نهم هجری، ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت، تهران، ابن سینا.
ـ بَشری، جواد، 1387، «گناهِ بختِ من است این گناهِ دریا نیست (بررسی قطعه‌ای منسوب به فردوسی)»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 10، ش 3 (پیاپی 39)، ص 48ـ68.
ـ تبریزی، ابوالمجد محمدبن مسعود، خلاصة‌الاشعار فی الرّباعیّات، به کوشش سید محمد عمادی حائری، گنجینۀ بهارستان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1383ش.
ـ جاجرمی، محمدبن بدر، مونس‌الأحرار فی دقائق الأشعار، ج 2، به اهتمام میرصالح طبیبی، تهران، انجمن آثار ملی، 1350ش.
- جنگ نظم و نثر، به شمارۀ 9004 محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ـ حسینی فسایی، میرزا حسن، فارسنامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر، 1367ش.
ـ حقیقت، عبدالرفیع، 1368، فرهنگ شاعران زبان پارسی، از آغاز تا امروز، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
ـ خاضع، اردشیر، 1341، تذکرۀ سخنوران یزد، ج 1، حیدرآباد دکن، کتابفروشی خاضع.
ـ خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین الحسینی، تاریخ حبیب‌السیر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1362ش.
ـ خوشگو، بندر ابن داس، سفینۀ خوشگو، دفتر دوم، تصحیح سید کلیم اصغر، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389ش.
ـ داوری ‌شیرازی، مفیدبن محمد داور، مرآت‌الفصاحه، با تصحیح و تکمیل و افزوده‌های محمود طاووسی، شیراز، نوید، 1371ش.
ـ دهخدا، علی‌اکبر، 1373، لغت‌نامه، تهران، مؤسسۀ لغت‌نامه.
ـ دولتشاه سمرقندی، امیر دولتشاه‌بن علاءالدوله، تذکرةالشعراء، تصحیح ادوارد براون، کمبریج، دارالفنون کمبریج، 1901م.
ـ ذوالفقار شروانی، قوام‌الدین حسین‌بن علی، دیوان، با مقدمۀ ادوارد ادواردز، لندن، پال کگال، 1934م.
ـ رازی، امین احمد، تذکرۀ هفت اقلیم، 3 ج، تصحیح و تعلیقات و حواشی سیدمحمدرضا طاهری، تهران، سروش، 1378ش.
ـ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، 1340، دانشمندان و سخنسرایان فارس، تهران، اسلامیه و خیام.
ـ زاکانی، نظام‌الدین عبید، رسالۀ دلگشا، تصحیح و ترجمه و توضیح علی‌اصغر حلبی، تهران، اساطیر، 1383ش.
ـ شبستری، عبدالحسین، مشـاهیر شـعراءالشّیـعه، ج 5، قم، مکتبة‌ الادبیّة‌ المختصه، 1421ق.
ـ شعاع‌الملک شیرازی، محمدحسین، تذکرة الشعراء شعاع، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 7911، 1351ق.
ـ صبا، مولوی محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به تصحیح و تحشیه محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، کتابخانۀ رازی، 1343ش.
ـ صدریه (شریف‌ ‌افشار)‌، ‌عفت، 1336، برگزیدۀ شعر تاریخ‌ مختصر شا‌عر‌ان‌، تهران، زو‌ار.
ـ صفا، ذبیح‌الله، 1373، تاریخ ادبیات در ایران، ج (1) 3، تهران، فردوس.
ـ صفا، ذبیح‌الله، 1374، گنج سخن، تهران، ققنوس.
ـ صفری آق‌قلعه، علی، 1387، «نام مجد همگر در دیوان ذوالفقار شروانی»، گزارش میراث، دورۀ 2، س 2، ش 21ـ22، ص 11.
ـ صفی، مولانا فخرالدین علی، لطایف‌الطوائف، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، شرکت نسبی اقبال و شرکا، 1336ش.
ـ طهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذّریعه الی تصانیف‌الشّیعه، جلد (2) 9، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
ـ عارف دارابی اصطهباناتی، مولی شاه محمدبن محمد، تذکرۀ لطایف‌الخیال، ج 1، تصحیح یوسف بیگ‌باباپور، با مقدمه سید صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخایر اسلامی، 1391ش.
ـ فرید اصفهانی، دیوان، به اهتمام و تصحیح محسن کیانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381ش.
ـ کازرونی، شیخ ابوالقاسم‌بن ابی حامد، سلّم‌السماوات، تصحیح عبدالله نورانی، تهران، میراث مکتوب، 1386ش.
ـ کاشانی، میرتقی‌الدین، تذکرۀ خلاصة‌الاشعار و زبدة‌الافکار، نسخۀ خطی به خط مؤلف به شمارۀ 16786 محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابت در 999ق.
ـ مدرس، محمدعلی، ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکُنیه او اللّقب یا کُنَی و القاب، ج 5، تبریز، خیام، بی‌تا.
ـ مدرس‌ رضو‌ی‌، محمدتقی، 1354، ‌احو‌ال‌ و ‌آثار ‌ابوجعفر محمدبن‌ ‌الحسن‌ ‌الطوسی‌ ملقب‌ به‌ نصیر‌الدین‌، تهر‌ان، بنیاد فر‌هنگ‌ ‌ایر‌ان.
ـ مدرسی، محمدعلی، تذکرۀ شبستان، به کوشش اکبر قلمسیاه، تهران، گیتا، 1379ش.
ـ مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، جلد (1) 3، به کوشش ایرج افشار، تهران، کتابفروشی اسدی، 1340ش.
ـ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
ـ منصف، مصطفی، 1376، «تصحیح انتقادی دیوان مجد همگر»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت معلم تهران.
ـ میر افضلی، سیدعلی، 1376، «بررسی نزهة‌المجالس (بخش اول)»، معارف، ش 40، ص 90ـ147.
ـ میر افضلی، سیدعلی ، 1386ـ1387، «رباعیات مجد همگر به خط نوۀ او»، نامۀ بهارستان، س 8ـ9، دفتر 13ـ14، ص 337ـ346.
ـ میرحسینی، مژگان، 1385، «نقد و تصحیح نگارستان بی‌مانند»، اثر ابن کمال پاشا، ج 1، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشدزبان و ادبیات فارسی. یزد، دانشگاه یزد.
ـ نفیسی، سعید، 1313ـ1314، «مجدالدین همگر»، مجلۀ مهر، س 2، ش 10، ص 1055-1060، ش 11، ص 1117ـ1123، ش 12، ص 1213ـ1220.
ـ نفیسی، سعید، 1344، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج 1، تهران، کتابفروشی فروغی.
ـ واله داغستانی، علیقلی‌بن محمدعلی، تذکرۀ ریاض‌الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1384ش.
ـ هدایت، رضاقلی‌خان، مجمع‌الفصحا، ج 3، به ‌کوشش مظاهر مصفا، تهران، امیرکبیر، 1340ش.
ـ هدایت، رضاقلی‌خان، فهرس‌التواریخ. به تصحیح و تحشیۀ عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373ش.
ـ همگر، مجد، دیوان، به تصحیح و تحقیق احمد کرمی، تهران، ما، 1375ش.
ـ همگر، مجد، دیوان، میکروفیلم شمارۀ 894 محفوظ در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بی‌تا.
ـ همگر، مجد، دیوان، نسخه خطی شمارۀ 8582 محفوظ در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بی‌تا.
ـ همگر، مجد، رباعیات، میکروفیلم شمارۀ 234 و 235 کتابخانۀ مینوی، کتابت در 697ق.
ـ هیأت ویراستاران، 1381، «بدیهه و بدیهه‌سرایی»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (دبا)، ج 11، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ Ethe, Herman, 1889, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani, and Pushtu Manuscripts in the Bodelian Library, Part I, London, Clarendon Press.