دو اثر فارسی در مجموعۀ 1511 کتابخانۀ ملی ملک مورخ 517- 519ق؛ با اشارتی به انتقال آثار شیعی و آموزش عربیت در نیشابور سدۀ پنجم و ششم هجری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

نسخه‌شناس و پژوهشگر متون

چکیده

نسخۀ 1511 کتابخانۀ ملی ملک مجموعه‌ای دارای آثاری مورخ میان سالهای 517 تا 519ق است. این مجموعه دارای متونی به زبانهای عربی و فارسی عمدتاً در زمینۀ آموزش عربیّت و ادبیات عربی و یک اثر در قراآت قرآنی و برخی مطالب پراکنده است. کاتبِ همۀ آثارِ مجموعه ابوجعفر محمدبن ابی‌الفضل الصایغی البیهقی است و از یادداشتهای وی دانسته می‌شود که نسخه را برای خودش کتابت کرده و عمدة آنها را بر استادان فن خوانده است. وجود آثاری در آموزش فنون مختلف عربیّت، از جمله: نحو، عروض، قافیه، شرح معلقات و آثاری از این دست نشان می‌دهد که احتمالاً این آثار در آن دوره برای آموزش عربیّت در حوزۀ ادبی و البته دینی نیشابور رواج داشته‌اند. بنابراین، بررسی این مجموعه برای شناسایی آثار رایج در آموزش عربیّت نیشابور سدۀ پنجم و ششم ارزشمند است. تنی چند از نویسندگان حلقۀ آموزشی نیشابور به آموزش و انتقال متون شیعی اهتمام داشته‌اند که موجب اهمیت این حلقه از دیدگاه پژوهش‌های شیعی است. از سویی با توجه به تاریخ کتابت مجموعه میان سالهای 517ـ519ق و اینکه دو اثر فارسی در آن درج شده می‌توان گفت که این مجموعه کهن‌ترین دستنویس تاریخ‌دار شناخته شدۀ دارای آثار فارسی در ایران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Two Persian works in the collection No. 1511, at Malek National Library, dated 517-519 A.H., alluding also to the transferring of Arabic books and scholarship to Neyshabur in 5th-6th / 11-12 centuries

نویسنده [English]

  • Ali Safari Aq-Qale
ـ آل داود، سیّدعلی، 1374 خ، «آل میکال»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 2، ص 168ـ174.
ـ ابن‌خلّکان، شمس‌الدّین احمد بن محمّد بن ابی‌بکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (8 ج)، تحقیق الدکتور احسان عبّاس، بیروت، دارالثقافة، بی‌تا.
ـ ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله بن سهل، ترجمۀ کتاب صناعتین (به انضمام کتاب: معیارالبلاغه)، ترجمۀ دکتر محمّدجواد نصیری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1372.
- افشار و دانش‌پژوه، ایرج و محمّدتقی، 1363 خ، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی ملک (ج 5)، تهران، کتابخانۀ ملی ملک.
ـ انصاری، مسلم بن الولید، شرح دیوان صریح الغوانی، تحقیق الدکتور سامی الدهان، القاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
ـ بیهقی، ابوجعفر احمد بن علی بن محمّد المقری، تاج‌المصادر (2 ج)، به کوشش دکتر هادی عالم‌زاده، تهران، مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366 و 1375.
ـ بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، کتابفروشی فروغی، 1317.
ـ بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، معارج‌ نهج‌البلاغه، تحقیق اسعد الطیّب، قم، بوستان کتاب قم، 1380.
ـ بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین، تاریخ بیهقی، به کوشش دکتر محمّدجعفر یاحقّی و مهدی سیدی، تهران، انتشارات سخن، 1388.
ـ تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم بن محمّد، قانون ادب (ج 1)، به کوشش غلامرضا طاهر، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
ـ جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن بن محمّد، الجمل، تحقیق علی حیدر، دمشق، دارالحکمه، 1392ق.
ـ حاجی خلیفه، کشف‌الظّنون (7 ج)، تصحیح گوستاو فلوگل، نیویورک و لندن و لیپزیگ، 1835–1858م.
ـ دبیرسیاقی، محمّد، 1354 خ، فهرست الفبایی لغات و ترکیبات فارسی السّامی فی الاسامی، اصل از ابوالفضل احمد بن محمّد بن احمد بن ابراهیم میدانی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ درایتی، مصطفی، 1389 خ، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـ دهخدا، علی‌اکبر، 1310 خ، امثال و حکم (کتاب ...)، طهران، مطبعۀ مجلس.
ـ رازی، نجم الدّین ابوبکر بن محمّد بن شاهاور، مرصاد العباد، تصحیح دکتر محمّد امین ریاحی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379.
ـ زوزنی، قاضی ابوعبدالله حسین بن احمد،  کتاب المصادر، تهران، نشر البرز، 1374.
ـ سمعانی، ابو‌سعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور التمیمی، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان، 1408.
ـ سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمّد بن منصور التّمیمی، المنتخب من معجم الشّیوخ، تحقیق الدّکتور موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، الریاض، دار عالم الکتب، 1417هـ/1996م.
ـ سنائی غزنوی، مجدود بن آدم، مکاتیب سنائی، به کوشش نذیر احمد، رامپور، انتشارات دانشگاه اسلامی علیگره، 1341.
ـ صاحب بن عبّاد، کتاب الاقناع فی العروض و تخریج القوافی، تحقیق د. ابراهیم محمّد احمد الادکاوی، القاهرة، مطبعة التضامن، 1407هـ/1987م.
ـ صادقی، علی‌اشرف، 1379 خ، «ترجمۀ فارسی الابانۀ؛ شرح السّامی فی الاسامیِ میدانی»، از ناشناس، نامۀ فرهنگستان، پیوست 10.
ـ صفری آق‌قلعه، علی، 1388 خ، «کهن‌ترین دستنویس البلغة»، گزارش میراث، پیاپی 35 [مهر و آبان]، صص 35 – 38.
ـ فارسی، ابو‌الحسن عبدالغافر بن اسماعیل بن عبدالغافر بن محمّد،  المنتخب من السّیاق لتاریخ نیسابور، انتخاب ابراهیم بن محمّد بن الازهر الصریفینی، تحقیق محمّد کاظم المحمودی، طهران، مکتبة متحف و مرکز وثائق مجلس شوری الاسلامی، 1391.
ـ فنجگردی نیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد، سلوةالشّیعه، پژوهش و گزارش جویا جهانبخش، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1384.
ـ قره بلوط، علی الرضا و أحمد طوران، معجم التّاریخ التّراث الاسلامی فی مکتبات العالم، دارالعقبة، قیصری، بی‌تا.
ـ عالم‌زاده، هادی، 1383 خ، «بیهقی، ابوجعفر احمد بن محمّد معروف به بوجعفرک»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 13، صص 481 - 482 .
ـ کاشانی، عزّالدّین محمود بن علی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح استاد جلال همایی، تهران، نشر هما، 1367.
ـ میدانی، ابوالفتح احمد بن محمّد، السّامی فی الاسامی (چاپ عکسی نسخۀ ابراهیم‌پاشا)، با مقدّمۀ دکتر سیّدجعفر شهیدی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
ـ میدانی، ابوسعد سعید بن احمد، الاسمی فی‌الاسماء (2 ج)، تصحیح دکتر جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، تهران، انتشارات اسوه، 1377.
ـ نیشابوری، ادیب یعقوب کردی، کتاب البلغه، به کوشش استاد مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355.
ـ وکیلی، ابومحمّد، 1374، «ابن جنّی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 3، ص 252 - 258.
ـ هادی، یوسف، 1383 خ، «بیهقی، ابوالحسن علی بن زید بن محمّد»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 13، صص 482 - 485.
ـ هروی، ابواحمد منصور بن محمّد، منیة الراضی فی رسائل القاضی، جمع أبی‌الفضل أحمد بن محمّد المیدانی، تحقیق د. محمّد یونس عبدالعال، مطبعة دارالکتب و الوثائق القومیة بالقاهرة، 1428هـ/2007م.
ـ یاقوت الحموی الرومی، معجم الادباء، تحقیق الدکتور احسان عبّاس، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993.