واژه‌های طوسی در الابنیة عن حقایق‌الادویة

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری حقوق کیفری

چکیده

الابنیة عن حقایق‌الادویة نوشتۀ ابومنصور موفق بن‌علی هروی، کهن‌ترین کتاب پارسی موجود در داروشناسی است و یکی از رونوشت‌های آن، که در 447ق به خامۀ‌ اسدی طوسی کتابت شده، کهن‌ترین نسخۀ به دست آمده و نخستین متن کامل تاریخ‌دارِ فارسی است. ابومنصور هروی این کتاب را بر پایۀ‌ گویش هروی نوشته و اسدی طوسی نیز، بر پایۀ گویش طوسی، از آن رونویسی کرده است. با بررسی این کتاب درمی‌یابیم که بسیاری از واژه‌های آن و شیوۀ تلفظ آن‌ها ـ با توجه به این‌که دست‌نویس کهن کتاب اعراب‌گذاری شده ـ در گویش‌های خراسان زنده مانده ‌است.
در این پژوهش، شماری از واژه‌های الابنیة که در گویش طوسی و در تنها دنبالۀ زندۀ آن ـ لهجۀ مشهدی ـ برجای مانده، همراه با نمونه‌هایی از کاربرد آن‌ها در دیگر گویش‌های خراسان بزرگ، بازیابی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Tusi words in the Al-Abniya an haqayeq al-adviya

نویسنده [English]

  • Mohsen Rahimi
چکیده [English]

The Al-Abniya an haqayeq al-adviya authored by Abu Mansur Movaffaq b. Ali Heravi, is the oldest extant Persian book on pharmacology. One of its copies dated 447 A.H. and scribed by Asadi of Tus, is the oldest manuscript available and the first complete dated text ever in Persian. Abu Mansur wrote this book in Heravi dialect and Asadi transcribed it in Tusi dialect. By examining this book, we realize that the words in it and their pronunciations have remained still alive in the Khorasani dialects, and this is attested to by the fact that the manuscript is transcribed with diacritical marks.
The present study has explored a number of words from the Al-Abniya, in Tusi dialect which has continued to stay in its only living continuation- namely, the Mashhad dialect; instances of their uses in other dialects of the greater Khorasan have also been presented.

- ادیب طوسی، محمدامین (1341)، «لغات نوقانی(مشهدی)»، نشریۀ ادبیات دانشگاه تبریز، ش60، ص 1 ـ 41.
- افشار، ایرج، مقدمه ← هروی، ابومنصور (1388).
- افغانی‌نویس، عبدالله (1369)، لغات عامیانۀ فارسی افغانستان، بی‌جا: موسسه تحقیقات و انتشارات بلخ.
- الحاسب طبری، محمد بن‌ایوب (1371)، تحفة­الغرائب، به تصحیح جلال متینی، تهران: معین.
- اختیاری، زهرا (1393)، واژه‌نامۀ گویش خانیک، مشهد: محقق.
- امیری، منوچهر (1353)، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار یا تحقیق درباره الابنیة عن حقایق‌­الادویة، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- بابک، علی (1375)،بررسی زبان‌­شناختی گویش زرند، کرمان: مرکزشناسی.
- بروغنی، ابوالفضل (1381)، بررسی زبان‌شناسانه گویش سبزوار، سبزوار: ابن‌یمین.
- بلعمی‌، ابوعلی ‌محمد (1366)، گزیدۀ ترجمۀ تاریخ طبری، انتخاب و شرح رضا انزابی‌نژاد، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
- بهمنیار، احمد ← هروی، ابومنصور (1371).
- بینش، تقی (1356)، «جغرافیای محله‌های مشهد(2)»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س 13، ش 50، ص 303ـ330.
- پاپلی‌یزدی، محمدحسین و وثوقی، فاطمه (1392)، فرهنگ ناقص، اصفهان: علم‌آفرین، مشهد: پاپلی.
- پارسادانیان، ورژ (1389)، فرهنگ فارسی‌ـ‌دری و دری‌ـ‌فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، چ 2.
- جلیلی، محمود (1389)، بررسی گویش طبس گلشن، مشهد: دستور.
- حسین‌زاده، سالم، و دیگران (1391)، بازخوانی و بازنویسی دفاتر ثبت قدیم موقوفات آستان قدس رضوی، مدیریت موقوفات، مشهد: بی­نا، 5ج.
- خالقی‌مطلق، جلال (1356)، «اسدی طوسی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س 13، ش 52، ص 643-678.
- دانشگر، احمد (1374)، فرهنگ واژه‌های رایج تربت حیدریه، مشهد: آستان قدس رضوی.
- رجایی بخارایی، احمدعلی (1375)، لهجۀ بخارایی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- رضایی، جمال (1373)، واژه‌نامۀ گویش بیرجند، تهران: روزبهان.
- ـــــــــــــــــــــــ (1377)، بررسی گویش بیرجند، تهران: هیرمند.
- رواقی، علی (1382)، «گویش‌ها و متون فارسی (1)»، نامۀ انجمن، ش 10، ص 13-41.
- زمردیان، رضا (1385)،  واژه‌­نامۀ گویش قاین، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی (نشر آثار).
- ساعدی، احمدقلی (1390)، فرهنگ تلفظ واژگان و اصطلاحات در گویش مردم ولایت خواف، مشهد: شاملو.
- سروشیان، جمشید سروش (1370)، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، چ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
- سریزدی، محمود (1380)، نامۀ سیرجان، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی (نشر آثار).
- سیدی، مهدی (1372)، «صد واژۀ مشترک (مهجور) طوسی‌ـ‌تاجیکی»، مجموعه مقالات دربارۀ آسیای مرکزی، به کوشش مسعود مهرابی، تهران: پژوهشگاه مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی.
- شبانی، حسین (1386)، نهبندان: دیار خورشید، تهران: روزگار.
- شکورزاده، ابراهیم (1363)، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران: سروش.
- شکوری، محمد جان و دیگران (1385)، فرهنگ فارسی تاجیکی، برگردان و تصحیح محسن شجاعی، تهران: فرهنگ معاصر.
- شعبانی، اکبر (1390)، ادبیات شفاهی سرخس، مشهد: محقق.
- عینی، صدرالدین (1362)، یادداشت‌ها، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: آگاه.
- صادقی، علی­‌اشرف، مقدمه ← هروی، ابومنصور (1388).
- صنیع‌الدوله، محمدحسن‌خان (2535)، مطلع‌الشمس، تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی.
- فکرت، محمدآصف (1373)، «ابومنصور موفق هروی»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ص 293-295.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1376)، فارسی هروی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- ــــــــــــــــــــــــــــــ (1377)، «چند واژۀ ابنیه در فارسی هروی»، ارج‌نامۀ ایرج افشار، ج 1، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: طوس.
- فیشر، ویلیام بین (1383)، سرزمین ایران، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
- قلی‌زاده مزرجی، جلال (1390)، آشنایی با زبان ترکی خراسانی، مشهد: دامینه، واسع.
- کاظمی، محمدکاظم (1382)، هم‌زبانی و بی‌زبانی، تهران: عرفان.
- کلباسی، ایران (1374)، فارسی ایران و تاجیکستان (یک بررسی مقابله‌ای)، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
- گرایلی، فریدون (1374)، نیشابور شهر فیروره، بی‌جا: خاوران، چ3.
- محتشم، حسن (1375)، فرهنگنامۀ بومی سبزوار، سبزوار: دانشگاه آزاد اسلامی.
- مدبری، محمود (1370)، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3 و 4 و 5 هجری قمری، تهران: پانوس.
- مزداپور، کتایون (1374)، واژه‌نامه گویش بهدینان شهر یزد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- معین، محمد (1371)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
- مودودی، محمدناصر و تیموری، زهرا (1384)،  گزیده‌­ای از ادبیات شفاهی تایباد، مشهد: ماه‌جان.
- وحیدیان‌کامیار، تقی (1383)، «گویش مشهدی»، مجموعۀ مقالات نخستین همایش ملی ایران‌شناسی: زبان و زبان‌شناسی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
- هادی‌زاده، سیدرسول (1381)، سمرقندنامه، دوشنبه: رایزنی فرهنگی ایران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1382)، سمرقندیان چه می‌گویند (لغتنامۀ مختصر گویش فارسی سمرقند)، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- هروی، ابومنصور (1371)، الابنیة عن حقایق­‌الادویة، به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــــــ (1388)، ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، نسخه‌برگردان الابنیة عن حقایق‌­الادویة، به خط علی‌بن احمد طوسی، با مقدمۀ افشار،ایرج و علی‌اشرف صادقی، تهران و وین: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانۀ ملی اتریش.
- هروی، قاسم بن یوسف (2536)، ارشاد الزراعة، به اهتمام محمد مشیری، تهران: امیرکبیر.
- همایونفر، بابا (1386)، بررسی گویش اسفراین، تهران: چاپار.

- Curzon, George. N. (1892), Persia and the Persian Question, Vol.2. London: Frank Cass.